Liczba mieszkańców miasta w 1919 r. przekroczyła 820,2 tys., przy czym na 100 mężczyzn przypadały 122 kobiety. Wielu warszawiaków nie wróciło jeszcze z wojny z terenów Rosji Ukrainy, Białorusi i Niemiec. Nie wrócili jeszcze przymusowi robotnicy z tych krajów. Mimo trwających epidemii i wysokiego wskaźnika zgonów w latach 1915-1918 – w roku 1919 Warszawa odnotowała dodatni wskaźnik przyrostu naturalnego (4,79). W 1918 r był on ujemny wynosząc – 16,91.
Warszawa w 1919 r. była miastem wieloetnicznym . Pod koniec 1918 r. aż 42,8 % populacji (320 tysięcy) stanowili Żydzi. W stolicy Polski mieliśmy największy ośrodek żydowskiego życia kulturalnego, gospodarczego i politycznego w Europie. W świetle badań Gabrieli Zalewskiej blisko 40 % wszystkich żydowskich czasopism i druków wydawano w Polsce, w tym głównie w Warszawie. Tutaj działało kilka teatrów żydowskich, chórów, Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych, Żydowskie Towarzystwo Muzyczne. Do Warszawy przeniosły się w 1918 r. kierownictwa większości partii i organizacji politycznych Żydów polskich.
Na czele Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Warszawie, której status uregulował Naczelnik Państwa 7 lutego 1919 roku, stali wówczas zwolennicy asymilacji na czele z Michałem Bergsonem (1831-1919),. wybitnym filantropem , wychowankiem Instytutu Marymonckiego, radcą handlowym Banku Polskiego i członkiem Komitetu Giełdowego. Kuratorem Muzeum Gminy Żydowskiej im. M. Bergsona był znany matematyk, pedagog, Samuel Dickstein (1851-1939), od 1893 r. członek Akademii Umiejętności a, od 1906 prezes Rady Naukowej Towarzystwa Kursów Naukowych, kierowanego przez Piotra Drzewickiego. Dickstein był przywódcą partii Asymilatorów. W tym czasie patriotyzmu polskiego uczyli skutecznie Polacy żydowskiego pochodzenia, historycy: Szymon Askenazy, w latach 1920-1923 reprezentant Polski w Lidze Narodów, Ludwik Finkiel – współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Historycznego we Lwowie i Marceli Handelsman, redaktor „Przeglądu Historycznego” i członek Polskiej Akademii Umiejętności.4
Jednak znaczna część Żydów warszawskich, zdaniem prof. Aleksandra Hertza, przyjęła powstanie Państwa Polskiego nieufnie, bojąc się jego charakteru ukształtowanego pod dyktando KPN, jako państwa narodowego Polaków. Grupa tzw Litwaków i liczna grupa żydowskich uchodźców z Rosji, którzy prawa obywatelskie otrzymali po przewrocie majowym, żyła w nawykach kultury rosyjskiej, trudnej do zaakceptowania przez ludność polską i od wieków związaną z nią ludność żydowską.
Warszawa 1919 r. była miastem zrujnowanego przez wojnę przemysłu. Według statystyki Inspekcji Pracy w Warszawie 1919 było czynnych 746 zakładów zatrudniających 25549 robotników (w 1913 r. -1833 zakłady i 75112 robotników, a więc 1/3 stanu przedwojennego). Przemysł warszawski, który stracił rynek rosyjski i niemiecki, musiał zbudować obsługę rynku wewnętrznego i szukać nowych rynków zagranicznych. Szybciej dokonywała się odbudowa rzemiosła, chałupnictwa, handlu i usług. Zjednoczenie ziem polskich po powołaniu gabinetu Ignacego Paderewskiego 16 stycznia 1919 spowodowało szybką odbudowę i rozbudowę warszawskiego węzła kolejowego zgodnie z uchwalą sejmową w tej sprawie. Dopiero w 1921 r. rozpoczęto odbudowę Mostu Poniatowskiego Ruch budowlany w tym roku w Warszawie był bardzo skromny.
Największym osiągnięciem prawnym samorządu miejskiego Warszawy, konsultowanym z działaczami samorządowymi stolicy, był dekret Naczelnika Państwa z 4: lutego 1919 r. o samorządzie miejskim. Jak wskazywał prof. Adam Szczypiorski jego członek i badacz; „Dekret pojęciem własnego zakresu samorządu objął obok spraw majątkowych i budżetowych gminy – zagadnienia zdrowia publicznego, szpitalnictwa, szkolnictwa powszechnego, oświaty i kultury, zakładania i utrzymywania dróg, placów i ulic, zakładania środków komunikacji miejskiej, wodociągów, kanalizacji oraz środków służących do zaopatrywania miasta w wodę i światło, budowy hal targowych i targowisk,rzeźni, a także opieki nad ubogimi i zakładania i utrzymywania zakładów dobroczynnych, no i wreszcie dostarczanie ludności zdrowych i tanich mieszkań.”
Nad działalności finansową Rady Miejskie j czuwało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych za pośrednictwem Komisarza Rządu dla m. st. Warszawy. Sprawował on nadzór nad policją państwową, wydawaniem dokumentów osobistych, gromadzeniem akt stanu cywilnego, sądownictwem , zgromadzeniami i prasą W okresie od 10 stycznia 1919 do 21 września 1921 funkcję Komisarza pełnił Franciszek Anusz, związany z Józefem Piłsudskim. Rada Miejska była organem uchwalającym i kontrolującym. Magistrat – składający się z prezydenta, 3 wiceprezydentów i 12 ławników – był organem wykonawczym. Prezydenta i wiceprezydentów wybierano większością głosów, w podobny sposób powoływano ławników.
Pierwsze demokratyczne wybory do Sejmu Ustawodawczego 26 stycznia 1919 wygrała koalicja – lista nr 10; Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych, która uzyskała 54,1 % głosów. Zdystansowała ona w stolicy PPS, która uzyskała tylko 14,5 %. Tyleż głosów otrzymał Związek Stronnictw Żydowskich. O zwycięstwie koalicji narodowo – demokratycznej w Warszawie zadecydowały następujące okoliczności:
- strach przed utratą polskiego charakteru Warszawy w związku z drastycznym spodkiem odsetka ludności polskiej w wyniku wojennej mobilizacji do armii rosyjskiej, ewakuacji części zakładów przemysłowych do Rosji, wyjazdów robotników, często przymusowych, do Niemiec, i wyjazdu części bezrobotnych za chlebem, na prowincję;
- popularność osób otwierających listę narodowo-demokratycznej koalicji: (Ignacy Jan Paderewski, Roman Dmowski, dr Gabriela Balicka – popularna nauczycielka, Ludwik Gdyk – przywódca Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich, Gustaw Brun – przywódca ewangelików warszawskich);
- poparcie koalicji narodowo-demokratycznej przez kościół katolicki i ewangelicki; bojkot wyborów przez komunistów, bundowców, i uchodźców żydowskich z Rosji, nie posiadających do przewrotu majowego obywatelstwa polskiego;
- popularność głównych haseł bloku narodowo-demokratycznego; zjednoczenie wszystkich ziem polskich, powrót Armii Polskiej gen J. Hallera z Francji, respektowanie etosu chrześcijańskiego etosu w życiu państwowym;
- oparcie bezpieczeństwa Polski na sojuszu z państwami Ententy i Stanami Zjednoczonymi;
- negatywna ocena rezultatów polityki gospodarczo-społecznej gabinetów Ignacego Daszyńskiego i Jędrzeja Moraczewskiego.
Wybory miejskie z 23 lutego 1919 r. były dla obozu narodowo- demokratycznego znacznie trudniejsze od wyborów sejmowych, ponieważ dominując w Radzie I kadencji wybranej
14 lipca 1916 r. był on oceniany z punktu widzenia dokonań i błędów tej radu i Magistratu Warszawskiego, kierowanego przez prezydenta miasta Piotra Drzewickiego. Chcąc zdobyć poparcie elektoratu warszawskiego, Narodowy Komitet Wyborczy do Rady Miejskiej m. st. Warszawy zapowiedział, że akcję wyborczą prowadzić będzie pod hasłami czysto gospodarczymi, dążąc do zgodnej pracy wszystkich warstw i klas społecznych.
Program tego Komitetu zapowiadał: uzdrowienie stosunków finansowych samorządu stolicy, zapewnienie pracy bezrobotnym, uregulowanie sprawy mieszkaniowej i aprowizacji miasta, wprowadzenie powszechnego nauczania dzieci i likwidacja analfabetyzmu dorosłych,, udostępnienie ludności pomocy lekarskiej i unormowanie praw pracowników miejskich. Był to program atrakcyjny ale trudny do realizacji ze względu na sytuację budżetową miasta i kraju walczącego o swoje granice z Ukraińcami, Armią Czerwoną, Czechosłowacją i armią pokonanej Rzeszy Niemieckiej o Wielkopolskę i Górny Śląsk. Komitet Narodowy wystawił atrakcyjnych dla znacznej części społeczeństwa stolicy kandydatów na radnych: Ignacego Balińskiego – sędziego Sądu Najwyższego, publicystę, dotychczasowego prezesa Rady Miejskiej, Piotra Drzewieckiego – dotychczasowego prezydenta Warszawy, poetę Artura Oppmana, ks. kanonika Kazimierza Bączkiewicza – proboszcza parafii Najświętszej Marii Panny, Marię Lutosławską – popularną doktor medycyny, Marię Buyno-Arctową – znaną pisarkę, Stanisława Nowodworskiego – adwokata-społecznika.
Po intensywnej kampanii wiecowej, prowadzonej m. in. w Stowarzyszeniu Techników Polskich na Czackiego i w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa na Krakowskim Przedmieściu, lista nr 15 Narodowego Komitetu zdobyła 46,7,9 % głosów i 61 mandatów na 120, przy frekwencji 41,1 % uprawnionych. Główny konkurent, lista nr 2 (Polska Partia Socjalistyczna) zdobyła 17,6 % głosów. Szła ona do wyborów z krytyką polityki społecznej dotychczasowych władz miejskich. Na czoło wysunęła hasło gruntownych reform, ograniczenia roli prywatnego kapitału oraz komunalizacji dojrzałych do tego przedsiębiorstw miejskich. Miasto – zdaniem pepeesowców – powinno wziąć w swoje ręce sprzedaż żywności i najniezbędniejszych artykułów przemysłowych, zająć się budową tanich mieszkań oraz poprawą komunikacji i oświetlenia w zaniedbanych dotąd dzielnicach robotniczych. Zwracano uwagę na konieczność podniesienia higieny i stanu zdrowia mieszkańców i szanowania ich czasu dla zmniejszenia biurokracji samorządowej. Na wiecach i spotkaniach wyborczych ten program popularyzowali m. in: Rajmund Jaworowski – przewodniczący Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych, Ksawery Prauss – były minister oświaty, Aleksander Prystor – były członek Organizacji Bojowej PPS, Kajetan Niedźwiecki – monter.
Trzecie miejsce w wyborach miejskich (6,6 % głosów) zdobył Związek Żydowskich Ortodoksów oraz Centralny Żydowski Komitet Wyborczy organizacji Kupieckich. Lista Bundu, który bojkotował wybory do Sejmu Ustawodawczego, zdobyła 4,6 % głosów, Centralny Syjonistyczny Komitet Wyborczy 4,4 % głosów , Żydowski Blok Ludowy 3,9 % głosów, a Poale Syjon 2,1 % głosów. Żydzi przystąpili do wyborów z 12 listami, co poważnie osłabiło ich rolę w II Radzie Miejskiej
Komitet Demokratyczny Reformy Gospodarki Miejskiej zdobył tylko 5,.0 %, mając na swych listach wybitnych przedstawicieli lewicowo- liberalnej inteligencji Warszawy na czele z Arturem Śliwińskim, Leonem Supińskim, Justyną Budzyńską-Tylicką i Stefanem Kalinowskim
Komitet Demokratyczny, kierowany przez nieoficjalnego doradcę Józefa Piłsudskiego – Artura Śliwińskiego, skupił szereg organizacji i społecznych, występujących pod hasłem prowadzenia gospodarki miejskiej pod kątem potrzeb szerokich rzesz uboższych mieszkańców Warszawy, a więc radykalnej poprawy zaopatrzenia w żywność, w tym tanich produkty rolne, poprawy służby zdrowia, opieki nad matką dzieckiem, stworzenia sieci bezpłatnych żłobków, uruchomienia inwestycji w szkolnictwie początkowym, uszanowania praw mniejszości wyznaniowych i narodowościowych. Artur Śliwiński, który lojalnie współpracował z prezydentem Piotrem Drzewieckim jako wiceprezes I Rady Miejskiej, był mu bardzo pomocny i jako wiceprezydent miasta w latach 1919-1921 szczególnie w organizowaniu pomocy pisarzy i dziennikarzy, w rozbudowie szkolnictwa podstawowego i polityki kulturalnej miasta oraz w rozwiązywaniu konfliktów z obozem piłsudczyków, w tym z Komisarzem Rządowym i w rozładowywaniu napięć w stosunkach z ludnością żydowską.
Niską frekwencje w wyborach samorządowych – mimo zwycięstwa Bloku Narodowego – traktował Drzewiecki jako sygnał zmian w elektoracie warszawskim, który znacznie więcej głosów niż w wyborach sejmowych udzielił PPS i startującemu po raz pierwszy Bundowi. Bliscy mu asymilatorzy, startujący z Listy Partii Równości Obywatelskiej Żydów- Polaków (Bolesław Eiger, Leon Berenson, Kazimierz Sterling), zdobyli tylko 1,3 % głosów. Wprowadzenie stanu wyjątkowego w Warszawie i w byłym Królestwie Polskim – po serii wieców, demonstracji i strajków antypaństwowych, organizowanych przez komunistów – wskazywało, że euforia po odzyskaniu Niepodległości stopniowo zanikała, na tle kosztów społecznych odbudowy kraju, i utrzymania armii walczącej o granice na kilku frontach.
Nowym sygnałem zmian w elektoracie warszawskim były wyniki wyborów do Rady Kasy Chorych w Warszawie 28 września 1921 r., opartych na dekrecie Naczelnika Państwa z 11 stycznia 1919 o ubezpieczeniu na wypadek choroby. Frekwencja wśród robotników polskich sięgała 39%, wśród robotników żydowskich 20 %. Na listy KPRP oddano 33,5 % głosów, PPS – 28,3 %, ChD – 21,0 %, Bundu – 4,7 %. Pozostałe partie żydowskie zdobyły 1,9 %.
Piotr Drzewiecki, który zawsze przekładał konkretną działalność gospodarczo-społeczną nad działalnością polityczną jako inżynier konstruktor, dynamiczny, pełen inicjatywy. przemysłowiec postanowił 21 listopada 1921 powrócić do tej działalność, która decydować miała o kondycji Warszawy i kraju.
Oceniamy je po uchwale programowej I Rady Miejskiej z 24 lipca 1916 r., której treść była następująca:
„Tę pracę naszą pełnić będziemy w rozumieniu, że samorząd Warszawy jest pierwszym krokiem do odbudowy Państwa Polskiego. Niepodległe Państwo winno być wyposażone w organy i środki niezależność jego wyrażające i zabezpieczające. Oto cel najwyższy dawnych i obecnych wybrańców narodu polskiego. Oto nasz święty cel, do którego dążymy”.
Oświadczenie to zostało przyjęte przez główne ugrupowania Rady Miejskiej: Komitet Narodowy, Komitet Demokratyczny . O takie porozumienie zabiegał Drzewiecki, który faktyczne 22 marca 1917 r przejął obowiązki prezydenta miasta, oficjalnie mu nadane dopiero 22 marca 1918.
Rada i prezydent starali się przede wszystkim ograniczać drakońskie skutki okupacyjnych reglamentacji kartkowych żywności. Ratowali przed wywózką do Niemiec bezrobotnych robotników stołecznych, organizując im roboty zastępcze. Po odzyskaniu Niepodległości uruchamiali dostawy żywności z Wielkopolski, a materiałów opałowych z Galicji. Istotny wpływ na poprawę sytuacji żywnościowej miały dostawy Amerykańskiej Administracji Pomocy (Misja Herberta Hoovera) i stopniowa odbudowa gospodarki rolnej.
Mimo wojennej pauperyzacji starano się w miarę swych skromnych możliwości integrować z resztą miasta przyłączone do niego przedmieścia.
Zaczęło się od wielkiej 150-tysięcznej demonstracji patriotycznej 3 maja 1916 r .z aktywnym udziałem ludności żydowskiej, kiedy Warszawa zaczęła– formować wielkie idee ogólnonarodowe Powtórzyła je, z udziałem j już Rady Miejskiej, w obchodach 5 listopada 1916 r. w związku z powołaniem Królestwa Polskiego. Później były to uchwały Rady Miasta Stołecznego Warszawy popularyzujące stanowisko Prezydenta USA Woodrowa Wilsona w sprawie niepodległości Polski i organizowanie od 14 lutego 1918 r. protestów przeciwko układom mocarstw centralnych z Ukraińską Republiką Ludową w sprawie Chełmszczyzny i części Podlasia.
Prezydent P. Drzewiecki i Rada Miasta Stołecznego byli zaangażowani w pozytywnym eksponowaniu rożnych dróg walki Niepodległość: drogi Józefa Piłsudskiego przez wyposażenie Batalionu POW, który zasilił szeregi I Brygady Legionów Polskich, akcję pomocy dla internowanych legionistów i akcję na rzecz zwolnienia z Magdeburga J. Piłsudskiego i K. Sosnkowskiego. Honorowe obywatelstwo dla Piłsudskiego uchwalone 12 listopada 1918 r., a później powołanie 3 sierpnia 1920 r. Rady Obrony Stolicy wskazywało, że w działaniach natury państwowych Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz mógł liczyć na lojalną współpracę Prezydenta Miasta i Rady Miasta Stołecznego. Powitanie I. Paderewskiego w dniu 1 stycznia 1919 r przez ponad 100 tys, mieszkańców Warszawy i nadanie mu 9 stycznia tego roku honorowego obywatelstwa stolicy, a następnie uroczyste powitanie w Warszawie Misji Alianckiej było swoistym hołdem dla jego działalności i Komitetu Narodowego Polskiego. Podobny charakter miało uroczyste powitanie w Warszawie 23 kwietnia 1919 r. Armii Błękitnej gen, Józefa Hallera i zorganizowanie jej defilady na Placu Saskim – przed ministrem Stanisławem Wojciechowskim zastępującym Naczelnika Państwa. Miasto przyznało gen. Hallerowi obywatelstwo honorowe. Później na jego prośbę brało udział w uroczystościach przejęcia Pomorza Gdańskiego i zaślubin z Bałtykiem . W 1920 r. współpracowało z nim jako Generalnym Inspektorem Armii Ochotniczej i Dowódcą Frontu Północnego, przyznając mu 8 grudnia 1920 r. honorową szablę za udział. w zwycięskiej Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 r.
Warszawa dzięki swej Radzie i Prezydentowi Drzewieckiemu czuła się szczególnie związaną ze Lwowem, do którego wysłała bohaterski 36pułk Legii Akademickiej a także z Wilnem, po jego zdobyciu przez pułki gen Lucjana Żeligowskiego, nadając mu honorowe obywatelstwo miasta, Warszawa wysłała wysłała do Wilna pomoc żywnościową.
Jako inżynier technolog i przemysłowiec Piotr Drzewiecki odnosił się ze szczególną uwagą do wysiłków dyplomacji i społeczeństwa polskiego zmierzających do odzyskania Śląska Cieszyńskiego i Górnego..Znał wartość cywilizacyjną tych ziem , stąd na jego wniosek przedsiębiorstwa i instytucje stołeczne postanowiły przeznaczyć 5 % zarobków swego personelu na rzecz Górnego Śląska. Rada Miasta wyasygnowała na rzecz pomocy dla Górnego. Śląska 250000 mk. W dniu 29 sierpnia 1920 r. 100 tys. mieszkańców Warszawy demonstrowało na Placu Teatralnym przeciwko zbrodniom niemieckim na Górnym Śląsku. Drzewiecki jako aktywny członek Związku Miast Polskich starał się, by Warszawa świeciła przekładem dla miast Rzeczypospolitej w zakupie Pożyczki Odrodzenia Polski, werbunku do Armii Ochotniczej, mobilizacji organizacji społecznych na czele z harcerstwem, sokolstwem do służb pomocniczych dla armii. Latem 1920 r. miasto w tej dziedzinie uzyskała aktywną pomoc Metropolii Warszawskiej, zarządu Żydowskiej Gminy Wyznaniowej i kierownictw kościołów ewangelickich.
Przed swoją dymisją, z obowiązków prezydenta miasta, Drzewiecki zadbał by w przyszłości na rzecz rozwoju gospodarczego stolicy i kraju pracowały powołane przy jego współudziale:
- Polski Bank Komunalny, dla kredytowania ambitnych inwestycji miejskich;
- Polski Związek Przemysłowców Metalowych powołany 11 września 1920 r. ::
-Akademia Nauk Technicznych, założona w 1920 r., której był aktywnym członkiem;
-Liga Pracy powołana 26 lutego 1919 r. przez Karola Adamieckiego, Piotra Drzewickiego Henryka Karpińskiego i Stanisława Okolskiego, dla promowanie racjonalnego gospodarowania czasem i materiałami; Stołeczna Organizacji Samopomocy Społecznej w sytuacji groźby paraliżu stolicy przez antypaństwowe strajki i demonstracje.
Warunkiem skutecznego funkcjonowania miasta stołecznego, podkreślał Drzewiecki, jest respektowanie etosu służby społecznej przez wszystkie liczące siły polityczne Warszawy, , umiejętność zawierania kompromisów z silnymi ugrupowaniami opozycyjnymi, które muszą pamiętać nie tylko o ludności stolicy, ale także o obowiązkach Warszawy jako miasta stołecznego kraju i Mazowsza.
PS. Pragnę serdecznie podziękować Pani Joannie Jaszek-Bieleckiej, kierowniczce działu Varsavianów Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy oraz Wojciechowi Gordonowi i Ewie Jakubowskiej-Gordon za wzorowe zorganizowanie , przy pomocy rodziny wystawy „Piotr Drzewiecki (1865-1943) pierwszy prezydent wolnej Warszawy”, jej katalogu i wieczoru dyskusyjnego w dniu 27 marca br. Będę wdzięczny za wykorzystanie mego referatu w wiadomościach internetowych Biblioteki.
