Marian Spychalski, ps. Marek, urodził się 6 grudnia 1906 r. w Łodzi, w rodzinie robotniczej związanej z tradycją PPS Frakcji Rewolucyjnej, do której należał jego ojciec. Jego starszy brat Józef, ps „Grudzień”, „Luty”, ur. 19 marca 1898 r. - od 1916 był związany z piłsudczykowskim ruchem niepodległościowym. Od 1918 r. służył w Wojsku Polskim. W 1939 dowodził Batalionem Stołecznym Obrony Warszawy. Po klęsce wrześniowej związany z SZP a następnie ZWZ-AK. W 1940/1941 dowodził Obszarem 2 ZWZ. Został aresztowany przez NKWD. Po amnestii służył w Armii Polskiej w Związku Sowieckim, będąc w dyspozycji Naczelnego Wodza. Zgodnie z jego rozkazem, został jako cichociemny przerzucony do kraju w 1942 r. i minowany komendantem krakowskiego okręgu Armii Krajowej. W 1944 r. został aresztowany i zamordowany w grudniu w obozie niemieckim w Sachsenhausen.
Marian Spychalski szedł inną drogą jak jego starszy brat. Borykając się z poważnymi kłopotami, zdał maturę i studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, mieszkając w koszarowym bloku, prawie pod mostem. Za pracę „Tanie mieszkania robotnicze” uzyskał II nagrodę architektów. W latach 1931-1933 był związany z Pracownią Architektoniczną Czesława Przybylskiego (1880-1936), będąc od 1932 r. członkiem Stowarzyszenia Architektów Polskich.
W roku 1931 r., po doświadczeniach w Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „ Życie”, Spychalski wstąpił do Komunistycznej Partii Polski i poznał przyszłą żonę Barbarę, studiującą na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Ożenił się z nią w 1935 roku.
Kierując zabudową stolicy...
Od 1933 r. pracował w Wydziale Planowania Zabudowy Miasta Poznania pod kierownictwem prof. Władysława Czarnieckiego. Brał także udział w konkursie na plan ogólny zabudowania Katowic. W 1935 r. został kierownikiem Wydziału Ogólnego Planu Zabudowania Miasta Warszawy.
Jak pisze Adam Wagner, z inicjatywy prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, nastąpiła w 1936 r. rewizja Planu Ogólnego. Powstał Wydział Planowania Miasta, kierowany przez inż. Stanisława Różańskiego. W Wydziale tym powstał Dział Regulacji i Dział Pomiarów. Pracami nad nowym planem kierowali architekci Władysław Czerny (Schwartzenberg), Marian Spychalski, Marek Leykam i Stanisław Skrypij.
Nowy plan był prezentowany w 1937 r. w obecności prezydenta Starzyńskiego na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu. Plan ten był częścią integralną opracowanego później pod względem finansowym Czteroletniego Planu Inwestycyjnego Warszawy na lata 1938/1939-1941/1942. Przewidywał on intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w okolicach Dworca Głównego, zwłaszcza w kierunku zachodnim i południowym, budowę Dworca Zachodniego, znaczny rozwój Ochoty, Koła, i rejonu Czystego. W rejonie Pola Mokotowskiego planowano tzw. Dzielnicę Reprezentacyjną Marszałka Piłsudskiego i rozwój ruchu budowlanego w całym Mokotowie. Dzielnicę Siekierkowsko- Czerniakowską przygotowywano jako rejon wypoczynkowo-sportowy, przeznaczony na Igrzyska Olimpijskie.
W rejonie dzisiejszego Stadionu Narodowego planowano Powszechną Wystawę Krajową na wzór poznańskiej, dla uczczenia 25-lecia odzyskania niepodległości. Rozwój przemysłu projektowano w dzielnicach: Bródno, Pelcowizna i Żerań.
W dziedzinie komunikacyjnej planowano odciążenie Marszałkowskiej przez przebicie arterii N - S od ulicy Chałubińskiego do placu Mirowskiego oraz bezpośrednie połączenie Woli z Pragą tunelem pod Ogrodem Saskim na plac Piłsudskiego oraz wiaduktem i mostem Józefa Piłsudskiego przy ulicy Karowej.
Urbanista, komunista, patriota
Plan prezentowany na Wystawie Paryskiej został odznaczony nagrodą Grand Prix. Jego współautorem był przyjaciel Mariana Spychalskiego Stanisław Skrypij (1914- 1943). Spychalski wciągnął go jesienią 1941 r. do Związku Walki Wyzwoleńczej, a następnie do Polskiej Partii Robotniczej i Gwardii Ludowej. Jako oficer Gwardii Ludowej Skrypij został szefem sztabu dowództwa okręgu Warszawa GL. Od marca był członkiem Komitetu Warszawskiego PPR. Opracował „Propozycję planu opanowania Warszawy prze GL”. Aresztowany 19 maja 1943 r. był torturowany w Alei Szucha, więziony na Pawiaku i rozstrzelany przez Niemców w ruinach getta 29 maja 1943. Jego brat Sławomir zginął pobity przez Niemca na robotach przymusowych w Rzeszy, siostrę Wandę Niemcy zamordowali w Ravensbruck, a narzeczoną w Treblince. Z inspiracji Spychalskiego od 1963 r. corocznie przyznawano nagrody architektoniczne jego imienia.
Spychalski, swoim Oddziałem Ogólnym Planu, kierował od 1935 do 1939 roku. W latach 1930-1937 funkcjonowało Biuro Planu Regionalnego Warszawy pod kierownictwem inż. arch. Stanisława Różańskiego. Było ono podwójnie podporządkowane: przewodniczącemu komisji „wspólnego planu zabudowania m. st. Warszawy i sąsiednich osiedli” w osobie inż. Piotra Drzewieckiego. W biurze tym pracowali m, in. architekci: Jan Chmielewski, Kamil Lisowski, Leonard Tomaszewski. Chmielewski wraz z Szymonem Syrkusem opracował w 1935 r. studium „Warszawa funkcjonalna”, które wywarło duży wpływ na prace urbanistyczne Spychalskiego,
Starzyński, doceniając sukces Spychalskiego na Wystawie Paryskiej, zafundował mu stypendium w 1939 roku, by przestudiował osiągnięcia architektoniczno-urbanistyczne stolic europejskich. Po powrocie do kraju w czasie niemieckiej okupacji nadal pracował w Zarządzie Miasta, załatwiając dla zaprzyjaźnionej Heleny Syrkus tajne lokum w Częstochowie.
Sam początkowo mieszkał u rodziców na Kole, później na Żoliborzu przy ul Felińskiego 8.
Wspólnie z Syrkusami, Romanem Piotrowskim, Janem Chmielewskim, Zygmuntem Skibniewskim, Michałem Kaczorowskim, Januszem Durko i Jackiem Nowickim współpracował z Pracownią Architektury i Urbanistyki Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowe, założonej w 1940 r. przez Stanisława Tołwińskiego.
Wielkim autorytetem dla Spychalskiego był prof. Jan Strzelecki. Tuż przed wybuchem wojny środowisko lewicy inteligenckiej było reprezentowane przez absolwentów WSH: Adama Rapackiego i Jana Romanowskiego oraz Juliana Hochfelda, Jerzego Albrechta, a przed wszystkim Stanisława Skrypija - twórcę zarysu Trasy Łazienkowskiej.
Swą pasję architektoniczno-urbanistyczną w czasie wojny Spychalski łączył z podziemną działalnością społeczną.. W latach 1940-1941 był członkiem grupy „Biuletynu Radiowego”. W 1941 po agresji hitlerowskiej Rzeszy na Związek Sowiecki był w Warszawie współorganizatorem Związku Walki Wyzwoleńczej. Od 1942 r. działał w warszawskiej organizacji Polskiej Partii Robotniczej i przy olbrzymim deficycie kadr inteligenckich, która znajdowały się w radiostacji wpływów Delegatury Rządu na Kraj i Miasto Stołeczne Warszawa (tą ostatnią kierował Marceli Porowski ps. Sawa). Wkrótce Spychalski został szefem Sztabu Głównego Gwardii Ludowej, następnie Armii Ludowej. W marcu 1944 r., jako członek delegacji KC PPR i KRN, został przerzucony do Moskwy na rozmowy z Centralnym Biurem Komunistów Polskich i rządem sowieckim. Po powrocie w lipcu 1944 r. do kraju został Szefem Sztabu Głównego Wojska Polskiego.
Powojenny prezydent Warszawy
Po zwycięskiej operacji praskiej na krótko mógł wrócić do swej pasji urbanistyczno- architektonicznej jako nominowany przez PKWN i KRN prezydent Warszawy, w okresie od 15 września 1944 r do 5 marca 1945 roku.
Ten okres historii Warszawy, wnikliwie opisany przez doc. dr. Jana Górskiego w pracy „Drugie narodziny miasta. Warszawa 1945” (Warszawa 1976) jest pochwałą wielkiej społecznej działalności prezydenta Warszawy Mariana Spychalskiego. W tym czasie M. Spychalski, jako człowiek Starzyńskiego, potrafił zaangażować do procesu odbudowy Warszawy swych kolegów z lat trzydziestych - urbanistów i architektów. W sposób syntetyczny jego dokonania tego okresu można zamknąć w następujących punktach:
- zaangażowanie oddziałów wojskowych I Armii Wojska Polskiego do rozminowana Pragi, a następnie lewobrzeżnej Warszawy zdobytej 17 stycznia;
- wykorzystanie tych oddziałów w początków akcji odbudowy do rozdawnictwa żywności, organizacji pomocy ludności cywilnej w zakresie ochrony zdrowia i komunikacji publicznej;
- zorganizowanie na Pradze, ostrzeliwanej przez artylerią niemiecką, służb Zarządu Miejskiego i Miejskiej Rady Narodowej, powołanej 28 września 1944 r.;
- wspieranie działalności Komitetów Obywatelskich i Komitetów Fabrycznych, chroniących mienie zniszczonych zakładów przemysłowych i organizujących samopomoc społeczną;
- pomoc w zorganizowaniu życia społeczno-politycznego, w tym praskich organizacji Caritasu, Czerwonego Krzyża, ZHP. Przy parafiach praskich Caritas wydawał obiady, dawał schronienie i pomoc lekarską;
- powołanie Biura Organizacji Odbudowy Warszawy, kierowanego przez Jana Zachwatowicza, przekształconego 14 lutego 1945 r. w Biuro Odbudowy Stolicy z Romanem Piotrowskim jako kierownikiem, którego zastępcami byli: Witold Plapis, Józef Sigalin, Szymon Syrkus;
- współdziałanie z powołanym we wrześniu 1944 r. Centralnym Komitetem Pomocy Warszawie oraz jego odpowiednikami wojewódzkimi i powiatowymi, a później inspirowanie powstania wielkiego, społecznego ruchu odbudowy Warszawy w kraju i za granicą.
W dniu 30 grudnia 1944 r. na posiedzeniu Zarządu Miejskiego, Spychalski, w polemice ze zwolennikami przeniesienia stolicy do Łodzi lub Poznania, powiedział: „Warszawa musi być odbudowana w całości z tym, by stan zniszczenia został w pełni wykorzystany w kierunku ogólnego uzdrowienia organizmu miasta i jego przedwojennych niedostatków i schorzeń”...
Wspólna idea odbudowy miasta
Idea odbudowy Warszawy była ideą wspólną różnych opcji politycznych naszego narodu: prezydenta na wychodźstwie Władysława Raczkiewicza, socjalisty Tomasza Arciszewskiego i licznych zagranicznych Komitetów Pomocy dla Warszawy, PKWN z szefem resortu odbudowy z Michałem Kaczorowskim, kardynała Augusta Hlonda prymasa Polski, wybitnych humanistów z profesorami Stanisławem Ossowskim, Michałem Walickim, Stanisławem Lorentzem, Lechem Niemojewskim na czele.. Spór o rolę państwa i inicjatywy prywatnej spowodował powstanie wielu instytucji odbudowy o krzyżujących się kompetencjach, co wnikliwie zanalizował doc. J. Górski.
Bohaterami początków odbudowy Warszawy, obok jej pierwszych prezydentów Mariana Spychalskiego i Stanisława Tołwińskiego, są m. in.: minister odbudowy Michał Kaczorowskim (był szefem Biura Badań Ekonomicznych Ministerstwa Skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego), inż. Henryk Golański – kierownik Wydziału Przemysłowego Miejskiej Rady Narodowej, inż. Stanisław Boenigier - dyrektor Zjednoczenia Energetycznego, rektorzy uczelni warszawskich, kierownicy BOS-u, krytykowani za burzenie niektórych zabytkowych budynków. Obok wymienionych urbanistów i architektów należy pamiętać o zasługach dla początków odbudowy Warszawy: Władysława Czernego, Piotra Biegańskiego, Bohdana Lacherta, a przed wszystkim Zbigniewa Skibniewskiego, który już 7 marca 1945 r., po konsultacji z M. Spychalskim, referował założenia planu odbudowy Warszawy na posiedzeniu Rządu Tymczasowego RP.
Fot. wikipedia
