Serwis korzysta z plików cookies. Korzystanie z witryny oznacza zgodę, że będą one umieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Mogą Państwo zmienić ustawienia dotyczące plików cookies w swojej przeglądarce.

Dowiedz się więcej o ciasteczkach cookie klikając tutaj

Historia Ursynowa – Gucin-Gaj

14-02-2024 21:19 | Autor: Prof. Lech Królikowski (Otwarty Ursynów)
Kolejny odcinek artykułu z cyklu „Historia Ursynowa”, przygotowana przez prof. Lecha Królikowskiego, we współpracy tygodnika „Passa” ze stowarzyszeniem „Otwarty Ursynów”. Prof. Lech Królikowski opowiada tym razem historię Gucin-Gaju. W każdy poniedziałek z rana na profilu Otwartego Ursynowa na Facebooku publikowany jest film, będący wizualną opowieścią zamieszczanych w „Passie” artykułów. Artykuły będą dostępne również na stronie www.otwartyursynow.pl. Zachęcamy do ich czytania i oglądania.

Na północnym zboczu wzgórza, na którym stoi kościół św. Katarzyny, oraz u jego podnóża znajdowała się letnia rezydencja Stanisława Kostki Potockiego (1755-1821), w skład której wchodził pałacyk i park. Miejsce to od 1730 r. było w posiadaniu wojewodziny Marii Zofii Denhoffowej (z domu Sieniawskiej), ówczesnej właścicielki dóbr wilanowskich. Niebawem oddała ona dobra wilanowskie w użytkowanie królowi Augustowi II, ale zachowała dla siebie niewielki fragment przy folwarku służewskim. W 1731 r. Denhoffowa wydała się za mąż za Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Następnie dobra wilanowskie przeszły na własność ich córki Izabeli Lubomirskiej (1733-1816), a później córki Izabeli - Aleksandry, wydanej za mąż za Stanisława Kostkę Potockiego (1755-1821).

W 1799 r. Stanisław Kostka Potocki stał się formalnym właścicielem dóbr wilanowskich i od tego czasu datuje się jego zainteresowanie rezydencjami na ursynowskiej skarpie: Natolinem i Gucinem. Dla rozbudowy Gucina niezbędna była jednak wymiana gruntów z proboszczem parafii służewskiej, z którą graniczy posiadłość. Konieczną do zamiany zgodę biskupa uzyskano 21 listopada 1811 r., a formalna umowa podpisana została 28 marca 1818 r., na trzy lata przed śmiercią właściciela. W latach 1817-1821 Stanisław Kostka Potocki urządził tu rezydencję nazwaną wówczas przez niego Gucinem. Nazwę nadał na cześć swego wnuka Augusta, nazywanego w domu Guciem. Posiadłość miała romantyczny i tajemniczy charakter, co wynikało m. in. ze związków Potockiego z ruchem wolnomularskim. Istotna zmiana nastąpiła po śmierci Stanisława Kostki Potockiego 14 września 1821 r., kiedy to wdowa po nim, Aleksandra z Lubomirskich Potocka, zrealizowała przedsięwzięcie: Gucin Gaj (1821-1830). Idea polegała na posadzeniu blisko trzystu drzew, dedykowanych pamięci braci Potockich: Stanisława i Ignacego oraz wzniesieniu licznych pomników. uwieczniających zasługi zmarłych braci.

Pierwsze drzewo posadził syn Stanisława Kostki - Aleksander - 2 października 1821 r. Ostatni drzewo - klon - posadził major Feliks Sapalski 9 listopada 1830 r. Drzewa, dwunastu odmian i gatunków, m. in. dęby, jesiony, jawory, orzechy, brzozy, akacje, klony, świerki, jarzębiny, topole nadwiślańskie, włoskie i amerykańskie, tuje i tulipanowce sadzili członkowie rodziny i rodzin skoligaconych z Potockimi oraz najsławniejsi Polacy tamtych czasów, m. in. Marcin Badeni, Antoni Kotowski, Samuel Bogumił Linde, Józef Lipiński, Marcin Molski, Tadeusz Mostowski, Julian Ursyn Niemcewicz (posadził dąb i orzech amerykański), Konstancja Rzewuska, Stanisław Staszic, Wawrzyniec Surowiecki, Michał Szubert, Zygmunt Vogel, Stanisław Wodzicki, Antoni Wyczechowski, Jan Kolumna Żaboklicki.

Pomiędzy drzewami poustawiane były pamiątkowe kamienie, sarkofagi, obeliski i kamienie z okolicznościowymi napisami. Pod sadem, który obecnie od północy przylega do kościoła św. Katarzyny, znajduje się romantyczna budowla ogrodowa. Jest to podziemny ceglany korytarz o długości ok. 60 metrów, na rzucie zbliżonym do elipsy. Po obu stronach korytarza symetrycznie rozmieszczono wnęki; część z nich jest zaopatrzona w trzy rzędy nisz. Wejście wiodło przez pawilon o nieznanym dziś wyglądzie. W okresie, gdy okolica należała do Stanisława Kostki Potockiego, prawdopodobnie było to miejsce spotkań członków loży wolnomularskiej. Od lat 30. XIX w. budowla jest użytkowana jako piwnica gospodarcza; w pobliżu wejścia zbudowano szyb wentylacyjny. W późniejszym okresie pawilon z wejściem uległ całkowitemu zniszczeniu. Zawalił się również południowo-wschodni odcinek korytarza i większość ścian zamykających wnęki. Obecnie budowla jest mało dostępna i bardzo zniszczona. W połowie lat 90. XX. została wpisana do ewidencji zabytków jako cmentarz. Zimuje tu niewielka grupa nietoperzy.

Mniej więcej od śmierci Aleksandra Stanisława Potockiego w 1845 r. Gucin ulegał postępującej dewastacji, szczególnie w okresie, gdy dobra wilanowskie należały do Branickich, o czym alarmowały opinię publiczną stowarzyszenia i prasa. Podjęto wówczas pewne działania ratunkowe, ale Braniccy swoją bezczynność tłumaczyli brakiem środków finansowych, których rezultatem była parcelacja i sprzedaż dóbr. W toku tej parcelacji w 1934 r. Gucin nabyła służewska parafia św. Katarzyny.

Kulminacja dewastacji przypada jednak na okres II wojny światowej. W zbiorach Archiwum Państwowego m. st. Warszawy znajduje się m. in. opinia Urzędu Konserwatorskiego na m. st. Warszawę z 8 marca 1948 r., w której stwierdzono: „jest to dawny gaj Gucin, częściowo przetrzebiony już przed wojną i wycięty prawie do reszty podczas ostatniej wojny. Na terenie tym znajdują się dwa zabytkowe obiekty: obelisk przy drodze prowadzącej od bramy przy ulicy Kościelnej (obecnie ul. Fosa . przyp. LK) wzdłuż stawu oraz nagrobek empirowy z r. 1820 nieco dalej, w pewnym oddaleniu od drogi. Obydwa obiekty są w stanie względnie możliwym. Trzeci obiekt, figura lwa na cokole obok obelisku został podczas ostatniej wojny rozebrany przez okoliczną ludność, celem wydobycia materiału.

Wzmiankowane wyżej obiekty w 1963 r. przeniesiono do Wilanowa. Część historycznego Gaju, po II wojnie światowej, przejęła Centrala Rybna, zlokalizowana w rejonie tzw. Księżego Stawu. Na stoku skarpy istnieje - należący do Kościoła - ponad hektarowy sad, a więc przestrzeń potencjalnie nadająca się do zagospodarowania na cel zbliżony do historycznego. Obok pozostaje zdewastowany teren należący do Centrali Rybnej, gdzie zachowała się niewielka liczba historycznych drzew.

Wróć